आरएसएसचे 100 वर्ष : सेवेचे शतक आणि भारताच्या भविष्यासाठी एक नवी दृष्टी

सुरेश प्रभू , माजी केंद्रीय मंत्री

2025 मध्ये राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ (आरएसएस) आपल्या शताब्दी वर्षात प्रवेश करत असताना, तो केवळ एका संघटनेचा वर्धापन दिन नाही तर आधुनिक भारताच्या कथेतील एक महत्त्वाचा अध्याय आहे. १९२५ मध्ये नागपूरमध्ये सुरू झालेला हा छोटासा उपक्रम जगातील सर्वात प्रभावशाली सामाजिक-सांस्कृतिक चळवळींपैकी एक बनला आहे. संघाची सर्वात मोठी ताकद म्हणजे त्याचा आकार किंवा व्याप्ती नाही, तर त्याची भावना आहे – मूक, शिस्तबद्ध आणि निःस्वार्थ सेवा ज्यासाठी लाखो स्वयंसेवक कोणतीही प्रसिद्धी न मिळवता आपले जीवन समर्पित करतात.

मी माझ्या सार्वजनिक जीवनात, संसदेमध्ये असो किंवा आता शिक्षण क्षेत्रात असो, मी संघाचे काम अनेक वेळा जवळून पाहिले आहे. जेव्हा जेव्हा नैसर्गिक आपत्ती आल्या तेव्हा -तेव्हा स्वयंसेवकांनी पीडितांपर्यंत मदत साहित्य पोहोचवले. जेव्हा जेव्हा सामाजिक तणाव वाढला तेव्हा तेव्हा ते तळागाळापर्यंत पोहोचले, आणि संवाद आणि सहकार्याद्वारे समाजाला एकत्र आणण्याचं काम संघानं केलं. त्यांचा मंत्र नेहमीच सोपा आणि शक्तिशाली राहिला आहे,टाळ्या वाजवण्यासाठी नाही तर भारत मातेसाठी काम करा, अशी संघाची शिकवण आहे.

संघाच्या शतकानुशतके चाललेल्या या प्रवासाला टिकवून ठेवणारी आणि सक्षम करणारी गोष्ट म्हणजे शाश्वत मूल्यांप्रती असलेली त्याची वचनबद्धता होय.निस्वार्थ सेवा, शिस्त,जात, समुदायाच्या पलीकडे एकता, भारतीय संस्कृतीचा अभिमान आणि राष्ट्राला प्रथम स्थान देणे ही अशी मूल्ये आहेत जी केवळ संघटना टिकवून ठेवत नाहीत तर राष्ट्राला बळकट देखील करतात. स्वयंसेवक स्वतःचा नाही तर समाजाचा विचार करतो.भारताच्या विकासात संघाचे सर्वात मोठे योगदान आहे.

आज, भारत जागतिक शक्ती म्हणून उदयास येण्याच्या उंबरठ्यावर उभा असताना, संघाची प्रासंगिकता आणखी खोलवर जाते. आपली प्रगती केवळ आर्थिक आकडेवारीने मोजता येत नाही, तर आपली मूल्ये किती मजबूत आहेत, आपला समाज किती एकसंध आहे? आणि आपले कुटुंब आणि समुदाय किती मजबूत आहेत यावरून मोजता येते. संघाची शताब्दीपर्यंतची वाटचाल या आव्हानांना तोंड देते. ती सामाजिक सौहार्दाचे आवाहन करते, ती आपल्याला आठवण करून देते की खरी प्रगती तेव्हाच साध्य होईल जेव्हा प्रत्येक भारतीय, सन्मानाने आणि आदराने जगू शकेल.आधुनिक दबावाखाली कौटुंबिक बंधने कमकुवत होत असताना,संघ कुटुंबांचे महत्त्व अधोरेखित करतो.

पर्यावरण मंत्री असताना माझ्या कार्यकाळात, मला जाणवले की धोरणे तेव्हाच प्रभावी ठरतात जेव्हा समाज स्वतः पुढाकार घेतो. संघ या बाबतीत अग्रणी राहिला आहे. हवामान बदलावरील जागतिक चर्चा सुरू होण्यापूर्वीच, स्वयंसेवक झाडे लावत होते, नद्या वाचवत होते आणि शाश्वत जीवनशैलीला प्रोत्साहन देत होते. शिक्षण क्षेत्रात, संघाने मूल्य-आधारित शिक्षणाचे समर्थन केले आहे,मातृभाषेत रुजवले आहे आणि आधुनिक विज्ञान आणि तंत्रज्ञान स्वीकारले आहे. आर्थिक क्षेत्रात “स्वदेशी” वरचा त्यांचा आग्रह, स्थानिक उद्योग, कारागीर आणि शेतकरी यांना प्रोत्साहन देणे, आजच्या स्वावलंबी भारताच्या दृष्टिकोनातून आणखी महत्त्वाचे बनले आहे.

संघाचे कार्य कोणत्याही एका क्षेत्रापुरते मर्यादित नाही. महिला नेतृत्वाला प्रोत्साहन देणे, वंचितांना उन्नत करणे आणि आपली एकता कमकुवत करणाऱ्या घटकांना कमी करणे यात ते प्रतिबिंबित होते. मी माझ्या सार्वजनिक जीवनात वारंवार पाहिले आहे की कोणतीही सरकारी योजना तेव्हाच यशस्वी होते जेव्हा तिला समाजाच्या उर्जेचा पाठिंबा मिळतो. धोरणे केवळ एक चौकट तयार करू शकतात, परंतु समाज आत्मा प्रदान करतो. संघाने त्याच्या विशाल स्वयंसेवक कुटुंबाद्वारे समाजाला सातत्याने तो आत्मा प्रदान केला आहे.

2047 मध्ये स्वातंत्र्याच्या शताब्दीकडे पाहताना, आपल्यासमोर अनेक गहन प्रश्न उभे राहतात. आपल्याला कोणत्या प्रकारचा समाज निर्माण करायचा आहे? आपली प्रगती केवळ संरचना आणि तंत्रज्ञानाने परिभाषित केली जाईल की करुणा, जबाबदारी आणि एकतेने? संघाचे शताब्दीचे स्वप्न या प्रश्नाचे उत्तर देण्यासाठी एक मार्गदर्शक प्रकाश आहे. ते आपल्याला आठवण करून देते की जगामध्ये भारताचे खरे योगदान केवळ आर्थिक प्रगतीपुरते मर्यादित राहणार नाही, तर ते “वसुधैव कुटुंबकम” च्या शाश्वत भावनेला असेल, ज्यामध्ये संपूर्ण जग एक कुटुंब आहे.

माझ्या दीर्घ सार्वजनिक जीवनात, मी शिकलो आहे की जेव्हा समाज मजबूत, शिस्तबद्ध आणि संघटित असेल तेव्हाच शासन यशस्वी होते. सरकारे धोरणे बनवू शकतात, परंतु त्यांना अर्थपूर्ण बनवण्याची जबाबदारी नागरिकांची आहे. संघाने शंभर वर्षे मौन बाळगून अशा नागरिकांना घडवले आहे. त्याचे स्वयंसेवक समर्पण, विश्वासार्हता आणि सेवेचे उदाहरणं आहेत.

म्हणून, संघाचे शताब्दी वर्ष हे केवळ उत्सवाचा क्षण नाही; ते नूतनीकरणाचे आवाहन देखील आहे. सेवा, सुसंवाद आणि शाश्वततेसाठी आपल्या सामूहिक वचनबद्धतेचे नूतनीकरण करण्याचे हे आवाहन आहे. संघ नवीन शताब्दीमध्ये प्रवेश करत असताना, आपण नागरिक म्हणून आपल्या जबाबदाऱ्या देखील नव्या संकल्पाने पार पाडल्या पाहिजेत. सत्य हे आहे की, संघाची कहाणी आणि भारताची कहाणी अविभाज्य आहेत. दोघांनीही आव्हानांना तोंड दिले आहे, जुळवून घेतले आहे आणि प्रगती केली आहे, कारण त्यांच्या हृदयात धडधडणारी भावना म्हणजे एकता, शिस्त आणि नीतिमत्तेचा शाश्वत आत्मा.

मला विश्वास आहे की येणाऱ्या काळात संघ भारताचा नैतिक कंपास म्हणून काम करत राहील आणि आपल्या सामाजिक जडणघडणीला बळकटी देईल. आपणही स्वयंसेवकांची ती भावना, नम्रता, शिस्त आणि निःस्वार्थ सेवेची भावना, आपल्या स्वतःच्या जीवनात रुजवली पाहिजे. असे केल्याने, आपण केवळ संघाच्या शताब्दीचा सन्मानच करणार नाही तर भारताच्या प्रगतीच्या प्रवासातही सहभागी होऊ शकतो.