जगात अनेक मंदिरे पण असे कुठेच नाही, देवदेवतांची नव्हे तर आहे एक अशी मूर्ती…
उद्घाटनावेळी महात्मा गांधी म्हणाले होते की, ''हे सर्वांसाठी एक व्यासपीठ आहे. सर्व जाती, पंथ आणि देशातील धार्मिक एकता, शांतता आणि प्रेमाच्या भावनांना हातभार लावणारे हे मंदिर आहे.'' देशभक्तीची भावना वाढवणारे संपूर्ण जगात हे एकमेव देशभक्तीचे मंदिर आहे.
वाराणसी एक पौराणिक शहर आहे. हिंदू देवी देवतांचे घर आहे असेच वाराणसीचे वर्णन करता येते. भौगोलिकदृष्ट्याही हे ठिकाण सुंदर आहे. असे म्हणतात की, इथे देवतेशिवाय कोणतेही मंदिर नाही.
याच वाराणसीमध्ये असे एक मंदिर आहे जेथे कोणत्याही देवी अथवा देवतेची मूर्ती नाही. या मंदिरात देवी देवतांच्या पौराणिक आणि पारंपारिक मूर्तींऐवजी अमृत दगडात कोरलेला अखंड भारताचा मोठा नकाशा आहे. हे मंदिर भारत मातेला समर्पित आहे. जगातील अशा प्रकारचे हे एकमेव मंदिर आहे.
भारत माता मंदिर हे स्वतंत्र भारताच्या निर्मितीमध्ये सक्रियपणे सहभागी झालेल्या प्रत्येक स्वातंत्र्यसैनिकांना श्रद्धांजली वाहण्याचे ठिकाण आहे. 1936 मध्ये महात्मा गांधी यांनी या मंदिराचे उद्घाटन केले होते.
स्वातंत्र्यपूर्व काळात बांधलेले हे भारत माता मंदिर देशभक्तीचे अनोखे उदाहरण आहे. महात्मा गांधी काशी विद्यापीठ परिसरामधील हे मंदिर उद्योगपती आणि स्वातंत्र्यसैनिक बाबू शिवप्रसाद गुप्ता यांनी मुख्य वास्तुविशारद दुर्गा प्रसाद खत्री यांच्या मार्गदर्शनाखाली बांधले.
भारत माता मंदिराची सर्वात मनोरंजक गोष्ट म्हणजे या मंदिरात भारतीय नकाशाचा अविभाजित भाग आहे. हा नकाशा पुण्यातील एका आश्रमाच्या मजल्यावर तयार केलेला नकाशा आणि ब्रिटीश संग्रहालयाच्या विस्तृत नकाशांवरून बनविण्यात आला आहे.
भारताला स्वातंत्र्य मिळण्यापूर्वी हा नकाशा ब्रिटीश काळाचे साक्षीदार असलेल्या प्रत्येक स्वातंत्र्य सैनिकाचे स्वप्न दाखवतो. या बांधकामाचे समर्पण प्रतीकात्मक आणि वेगळे आहे. हे विलक्षण ठिकाण भारतीय स्वातंत्र्यलढ्यातील कष्टांचे साक्षीदार आहे.
इमारतीच्या मध्यभागी पाकिस्तान, अफगाणिस्तान, बलुचिस्तान, बांगलादेश आणि म्यानमारसह पूर्वी बर्मा आणि श्रीलंका म्हणून ओळखल्या जाणाऱ्या भारताच्या अविभाजित नकाशाचे प्रदर्शन आहे.
या नकाशात सुमारे 450 पर्वत शिखरे, पाणवठे, विस्तीर्ण मैदाने आणि संगमरवरी कोरलेली पठारांची सूक्ष्म रचना आहे आणि त्यावर चिन्हांकित केलेल्या भूवैज्ञानिक स्वरूपाची खोली आणि प्रमाण आहे. लँडमार्क्सचे शिखर माउंट एव्हरेस्ट, के 2 आणि चीनची महान भिंत यात आहे. अनेक शिखरांच्या उंचीमधील फरक या नकाशात स्पष्टपणे दिसून येतो.
एका सपाट पृष्ठभागावर एक इंच सुमारे 6.40 मैल व्यापते. तळघरात जमिनीवर सेट केलेल्या खिडकीतून पृथ्वीवरील समान विशालता आणि उंची यामधील फरक पाहू शकता. तर, महासागरातील उपखंडाच्या सभोवतालच्या लहान कड्यांना टोकदार काठी किंवा लेझर टॉर्चने पाहिले जाऊ शकते.
मंदिराच्या बांधकामात 30 मजूर आणि 25 गवंडी सहभागी होते. त्यांनी एक अद्भुत काम केले आहे. इमारतीच्या एका कोपऱ्यातील फलकावर त्यांच्या नावाचा उल्लेख आहे. महात्मा गांधी यांच्या अहिंसेच्या विचाराचा हा वारसा आहे. हे मंदिर स्वतंत्र भारताच्या शांतता आणि भव्यतेच्या प्रवासाचे प्रतीक आहे.
नकाशामध्ये चित्रित केलेली जलकुंभ पाण्याने भरलेली आहेत. या मंदिरात प्रत्येक प्रजासत्ताक आणि स्वातंत्र्यदिनी पृथ्वीचा पृष्ठभाग फुलांनी सजवला जातो. 20 व्या शतकातील राष्ट्रीय हिंदी कवयित्री मैथिली शरण गुप्ता यांनी भारत माता मंदिराच्या उद्घाटनावर एक कविता रचली होती. ती कविता इमारतीमध्ये प्रदर्शित करण्यात आली आहे.
मंदिराला सकाळी 9:30 ते रात्री 8:00 या वेळेत कोणत्याही ऋतूत भेट देता येते. परंतु, प्रजासत्ताक दिन आणि स्वातंत्र्य दिन हे दोन दिवस भारत माता मंदिराला भेट देण्याची सर्वोत्तम वेळ मानली जाते. या दिवशी मंदिरामध्ये स्वातंत्र्य संघर्षाच्या कथा सांगितल्या जातात.
