Azadi Ka Amrit Mahotsav | कृषीक्षेत्र ते सेवाक्षेत्र, अर्थजगतात स्वतंत्र भारताचा समृद्ध प्रवास!
भारताच्या अर्थव्यवस्थेला 1947 पासून आजपर्यंत मोठे यश मिळाले आहे, परंतु या दरम्यान मोठ्या चुकाही झाल्या. याचे सर्वात मोठे उदाहरण म्हणजे 1991 मध्ये सुरू झालेली आर्थिक उदारीकरणाची प्रक्रिया, ज्याने पुढील 30 वर्षे अर्थव्यवस्थेच्या मोठ्या तेजीचा पाया घातला.
मुंबई : भारताच्या अर्थव्यवस्थेला 1947 पासून आजपर्यंत मोठे यश मिळाले आहे, परंतु या दरम्यान मोठ्या चुकाही झाल्या. याचे सर्वात मोठे उदाहरण म्हणजे 1991 मध्ये सुरू झालेली आर्थिक उदारीकरणाची प्रक्रिया, ज्याने पुढील 30 वर्षे अर्थव्यवस्थेच्या मोठ्या तेजीचा पाया घातला. 1991 मध्ये आर्थिक सुधारणा लागू केल्या गेल्या, कारण त्या त्या वेळच्या सरकारच्या सुधारणावादी विचारसरणीचे प्रतीक होत्या म्हणून नव्हे, तर त्या त्या वेळी देश दिवाळखोरीच्या उंबरठ्यावर होता आणि काही महिने टिकलेले चंद्रशेखर सरकारला परदेशी बँकांमधून कर्ज मिळवण्यासाठी देशाचे सोने गहाण ठेवावे लागले होते.
पण, त्याआधी भारताला मिळालेल्या इतर मोठ्या यशांबद्दल बोलायला हवं. पहिली हरित क्रांती आणि दुसरी श्वेतक्रांती. पहिली 1960 मध्ये सुरू झाली आणि दुसरी त्याच्या अनेक वर्षांनंतर सुरु झाली जिला यशस्वी होण्यासाठी बराच वेळ लागला. बराच काळ अमेरिकेने दान केलेल्या अन्नावर अवलंबून राहिल्यानंतर, 1960 च्या दशकात आपण संकरित बियाणे आणि खतांच्या वापरासह आधुनिक शेती तंत्राचा अवलंब केला.
हरितक्रांतीची सुरुवात
त्यामुळे हरियाणा आणि पंजाबमध्ये हरितक्रांती झाली. अन्नधान्याच्या बाबतीत भारत स्वयंपूर्ण झाला. दुग्धोत्पादनात दुसरी मोठी प्रगती झाली, ज्यामध्ये आपण कमी दुग्धोत्पादनाच्या देशातून विपुलतेच्या देशात गेलो. या क्षेत्रात सहकारी दुग्धव्यवसायाला चालना देऊन जवळपास सर्वच राज्यांनी अमूलचे मॉडेल स्वीकारले असून, आज आपण संपूर्ण जगातील 22 टक्के दूध उत्पादन करत आहोत.
100 अब्ज डॉलर्सच्या कंपन्या!
पण 1991 मध्ये, उदारमतवादी धोरणांच्या महापूरामुळे देशाची तिजोरी रिकामी झाली, ज्याने पुढच्या काही वर्षांत मोठे यश मिळवून दिले. परकीय चलनाच्या कमतरतेमुळे, भारताला केवळ परवाना परमिट राजच संपवावा लागला नाही, तर सॉफ्टवेअर आणि फार्मास्युटिकल्स सारख्या निर्यात-केंद्रित उद्योगांना 10 वर्षांसाठी प्रचंड कर सवलत देणारी धोरणेही लागू केली गेली. या धोरणांमुळे टाटा कन्सल्टन्सी सर्व्हिसेस, इन्फोसिस आणि विप्रो या जगातील सर्वात मोठ्या कंपन्या बनल्या. यापैकी TCS आणि Infosys यांची आज 100 अब्ज डॉलर्सची किंमत आहे.
जेनेरिक औषधे आणि लसींचा जगातील सर्वात मोठा उत्पादक
आज आपण जेनेरिक औषधे आणि लसींचे जगातील सर्वात मोठे उत्पादक आहोत. जेनेरिक औषधांच्या जगातील पाच सर्वात मोठ्या उत्पादकांपैकी दोन भारतीय आहेत आणि भारत जगातील सर्वात मोठा लस उत्पादक बनला आहे. आज जर आपण कोव्हिड-19 वर योग्य प्रकारे नियंत्रण मिळवू शकलो, तर हेच त्याचे कारण आहे. पहिली मोठी खाजगी बँक देखील 1991 नंतर सुरू करण्यात आली आणि आज त्यापैकी अनेक जगातील सर्वात मौल्यवान बँकांपैकी एक आहेत. पुढच्या दशकात जवळपास सर्व बँका पूर्णपणे डिजिटल होतील आणि पेटीएम एअरटेल आणि त्यांच्यासारख्या इतर डिजिटल बँकांना भरपूर तेजी मिळेल.
दूरसंचार क्रांती
1991च्या आर्थिक सुधारणांनी देशात दूरसंचार क्रांतीला जन्म दिला. परंतु, लिलावादरम्यान जास्त बोली लागल्याने ग्राहकांना महागड्या सेवा मिळाल्या आणि कंपन्यांचा विकास दरही कमी राहिला. पण हे प्रकरणही अटलबिहारी वाजपेयी यांच्या कार्यकाळात मिटले आणि त्यानंतरच देशात टेलिफोन क्रांती झाली. आज आपल्या देशात 118 कोटी मोबाईल कनेक्शन आहेत आणि शहरांमध्ये प्रति व्यक्ती 1.3 टेलिफोन कनेक्शन आहेत. आज ग्रामीण भागात वाढीची क्षमता अधिक आहे, जिथे टेलि-डेन्सिटी अजूनही एकापेक्षा कमी आहे.
पण, चीननंतर भारत ज्या क्षेत्रात मोठी झेप घेत आहे, ते डिजिटायझेशन आहे. नोटाबंदीनंतर, व्यवसायाला औपचारिकता देण्याचा दबाव वाढला आहे आणि आज भारतामध्ये जगातील सर्वात प्रगतीशील डिजिटल आर्थिक वास्तुकला आहे. गेल्या वर्षी, जेव्हा अमेरिका कोव्हिड-19 मुळे लोकांचे होणारे आर्थिक नुकसान भरून काढण्यासाठी आपल्या नागरिकांना धनादेश पाठवत होती, तेव्हा भारताने एका बटण दाबल्यावर कोट्यावधी महिलांना त्यांच्या जनधन खात्यांमध्ये डिजिटल ट्रान्सफरद्वारे महिन्याला 500 रुपये हस्तांतरित केले.
भक्कम पायाभूत सुविधा
आणखी तीन महत्त्वाच्या कामगिरी – त्यापैकी दोन वाजपेयींच्या काळातील आहेत आणि एक मनमोहन सिंग यांच्या काळातील… महामार्ग आणि ग्रामीण रस्त्यांमध्ये ही मोठी गुंतवणूक झाली आहे. या दोन्हीची सुरुवात वाजपेयींच्या काळात झाली आणि तिसरी म्हणजे यूपीएच्या काळात सुरू झालेली गरिबी झपाट्याने कमी करणे. यूपीए सरकारच्या काळात वाढलेली रस्ते वाहतूक भक्कम पायाभूत सुविधांशिवाय शक्य झाली नसती. यूपीएच्या 10 वर्षांच्या राजवटीत 271 कोटी भारतीय दारिद्र्यरेषेच्या वर आले. भारताच्या इतिहासात गरिबी इतक्या वेगाने कमी झाली नव्हती.
यासोबतच सरकारी क्षेत्रातही काही मोठी कामगिरी झाली, ज्यांचा आजवर फारसा उल्लेखही झालेला नाही. इंदिरा गांधींच्या दुसऱ्या कारकिर्दीत सुरू झालेल्या कुद्रेमुख लोहखनिज प्रकल्पापासून सुरुवात करून, भारताने निश्चित खर्चात आणि निर्धारित कालावधीत मोठे प्रकल्प पूर्ण करण्यास शिकले. त्यापैकी कोकण रेल्वे आणि दिल्ली मेट्रोची यात गणना करता येईल.
1991 नंतर, आणखी तीन मोठे बदल झाले!
समभागांचे अभौतिकीकरण किंवा अभौतिकीकरण, नॅशनल स्टॉक एक्सचेंजची स्थापना आणि शेअर बाजाराचे नियामक सेबीची स्थापना. यामुळे भारत जगातील सर्वात वेगाने वाढणारा शेअर बाजार बनला. कोरोना आणि डिजिटायझेशननेही ही परिस्थिती बदलली. भारतात स्टार्ट अप कंपन्यांसाठी यापेक्षा चांगले वातावरण असू शकत नाही, कारण आता घरून काम करणे आणि अॅप आधारित सेवा या नवीन रूढी बनल्या आहेत.
एकूणच भारताने कृषी क्षेत्रापासून, सेवा क्षेत्रापर्यंत मोठी कामगिरी केली आहे. याने उत्पादनाचा टप्पा सोडला ज्यामध्ये इतर अनेक देश अडकले होते. काही वर्षांनी मोदी सरकारच्या ‘मेक इन इंडिया’ला प्रोत्साहन देणाऱ्या प्रोडक्शन लिंक्ड इन्सेंटिव्ह (पीएलआय) योजनांचा कितपत परिणाम झाला, हे पाहावे लागेल. भारताची कहाणी अर्थव्यवस्था आणि औद्योगिकीकरणाच्या बाबतीत अद्वितीय आहे, कारण ती भूतकाळातील अपघात आणि अपयशांमुळे आणखी वाढली आहे.