साप खरंच माणसांना ओळखतात का? नवीन संशोधनात उघड झाले रहस्य
जगभरात एकापेक्षा एक धोकादायक साप आहेत, जे क्षणार्धात आपल्या विषाने कोणालाही मृत्यूच्या दारात ठकलू शकतात. या सापांबाबत अनेक भ्रमही आहेत, ज्यात दूध पिण्यापासून ते बदला घेण्यापर्यंतच्या गोष्टी सांगितल्या जातात. अशा परिस्थितीत या सापांबाबत दीर्घकाळापासून संशोधन सुरू आहे. असेच एक संशोधन सापांच्या स्मरणशक्तीबाबत झाले. शास्त्रज्ञांनी हे जाणून घेण्याचा प्रयत्न केला की सापांची स्मरणशक्ती कशी काम करते. यातून रोचक रहस्ये उघड झाली. यात असे दिसून आले की ते आपल्या फिरण्याच्या परिसराचा आणि अन्न मिळवण्याच्या जागा कधीही विसरत नाहीत.
पृथ्वीवर सापांच्या जवळपास ३,००० पेक्षा जास्त प्रजाती आहेत. यापैकी फारच कमी साप विषारी आणि प्राणघातक असतात. उरलेल्या सापांच्या विषाचा चावल्यावरही परिणाम होत नाही. पण जेव्हा त्यांना भूक लागते किंवा धोका जाणवतो, तेव्हा हल्ला करणे हा त्यांचा स्वभाव असतो. तरीही, सापांबाबत अधिक जाणून घेण्यासाठी दीर्घकाळापासून संशोधन सुरू आहे.
विशेषतः शास्त्रज्ञ हे जाणून घेण्यासाठी संशोधन करत आहेत की सापांची स्मरणशक्ती कशी काम करते. यात असे दिसून आले की ते आपल्या फिरण्याच्या परिसराचा आणि अन्न मिळवण्याच्या जागा विसरत नाहीत. ते माणसांना ओळखतात का? या प्रश्नाने शास्त्रज्ञांना आणखी उत्सुकता निर्माण केली. चला जाणून घेऊया नवीन संशोधन याबाबत काय सांगते.
अनेक वर्षांपासून शास्त्रज्ञांचा असा विश्वास होता की सापांची स्मरणशक्ती कमी असते. मात्र, पबमेड (PubMed) मध्ये प्रकाशित एका अभ्यासाने ही धारणा बदलली. असे दिसून आले की सापांमध्ये अनुकूलनीय बुद्धिमत्ता (Cognitive flexibility) असते. शास्त्रज्ञांना असे आढळले की साप आपल्या अस्तित्वासाठी महत्त्वाची माहिती लक्षात ठेवतात.
त्यांना असे आढळले की ते अन्न, वास, सुरक्षितता आणि धोक्याशी संबंधित जागा लक्षात ठेवतात.
साप माणसांचा चेहरा ओळखू शकत नाहीत आणि त्यांच्याशी भावनिकदृष्ट्या जोडले जाऊ शकत नाहीत. याचे कारण असे की त्यांच्या मेंदूत नियोकॉर्टेक्स (neocortex) नसतो, जो चेहरा ओळखणे आणि भावनिक स्मरणशक्तीसाठी जबाबदार असतो. तरीही, साप आपल्या सभोवतालच्या परिसराला समजण्यासाठी वास (smell) आणि कंपन (vibrations) वर अवलंबून असतात.
ते आपली जीभ आणि इतर इंद्रियांच्या मदतीने हवेतील रासायनिक संकेत (chemical signals) ओळखतात. हे रासायनिक संकेत त्यांच्या डोक्यातील जेकब्सन ऑर्गन (Jacobson's organ) पर्यंत पोहोचतात. सापांसाठी हे अवयव स्मरणशक्तीसारखे काम करते. अशा प्रकारे जेकब्सन अवयवाच्या मदतीनेच ते माणसांकडून येणाऱ्या वासांना लक्षात ठेवतात आणि त्यानुसार वागतात.
स्नेक केअर सेंटर्समध्ये रोज येणाऱ्या आणि काळजी घेणाऱ्यांना साप अशाच प्रकारे ओळखतात आणि शांत राहतात. तर नवीन लोक आल्यावर ते सतर्क होतात. याचा अर्थ असा की शास्त्रज्ञांना असे आढळले की साप सहवास (association) च्या माध्यमातून स्मरणशक्ती बनवतात.
