Knowledge : 1:30 ला दीड आणि 2:30 ला अडीच का म्हणतात ?
बऱ्याच लोकांच्या मनात एक प्रश्न असतो की आपण "साडे दहा" किंवा "साडे अकरा" असे शब्द वापरतो, पण आपण "दीड" साठी "साडेएक" असं का म्हणत नाही? या प्रश्नाचे उत्तर भारतीय पारंपारिक मोजणी पद्धतीमध्ये लपलेले आहे, ज्यामध्ये “साडे”, “पाऊण”, “सव्वा” आणि “अडीच” सारखे शब्द विशेषतः वापरले जातात.
लहान मुलं जेव्हा घड्याळ शिकत असतात तेव्हा ते सहसा दोन सामान्य चुका करतात. पहिली चूक म्हणजे त्यांचा घड्याळाच्या काट्यांबद्दल गोंधळ होतो, मोठे काटे तास दाखवतात आणि लहान काटे मिनिटे दाखवतात, हे समजून घेताना वेळ लागू शकतो. तर दुसरी एक सामान्य चूक म्हणजे मुले 10:30, 11:30 आणि 12:30 या आकड्यांसाठी साठी 'साडे दहा', 'साडे अकरा' आणि 'साडेबारा' म्हणतात. पण 1:30 आणि 2:30 या वेळेचा उच्चारही ते 'साडे एक' आणि 'साडे दोन' असा करतात. मात्र प्रत्यक्षात आपण मात्र या वेळेला 'दीड' आणि 'अडीच' असं म्हणतो. ( Credits: AI Generated )
कदाचित तुमच्या घरातील एखाद्या मुलानेही अशीच चूक केली असेल. त्यावेळी तुम्ही त्याला काय समजावून सांगितले असतं? आपण 'साडे दहा' किंवा 'साडे अकरा' असं म्हणतो तेव्हा 'दीड' वाजल्यावर आपण तुम्ही 'साडे एक' वाजले, असं का म्हणत नाही? असा प्रश्न अनेक लोकांना पडतो. याचे कारण भारतीय मोजणी पद्धतीमध्ये लपलेले आहे, जिथे 'साडे', 'पाऊण', 'सव्वा' आणि 'अडीच' यासारख्या विशेष वैशिष्ट्यांचा वापर संख्या दर्शवण्यासाठी केला जातो.
हे सर्व शब्द भारतीय गणिताचे पारंपारिक आणि मूलभूत घटक आहेत. ते अपूर्णांक स्पष्ट करण्यासाठी वापरले जातात. भारतीय पद्धतीमध्ये, वेळ आणि वजनाचे मोजमाप देखील अनेकदा अपूर्णांक स्वरूपात केले जात असे. आजकाल मुलांना फक्त 2,3, 4 आणि 5 वगैरे पाढे शिकवले जातात, परंतु जुन्या काळात 'चतुर्थांश', 'सव्वा', 'पाऊणकी', 'दिडकी (1.5)' आणि 'अडीचकी (2.5)' सारखे अपूर्णांक देखील शिकवले जात होते. या अंशाचे आकलन केवळ गणितात पुरेसे नाही, तर ज्योतिषशास्त्रातही त्याचा वापर महत्त्वाचा आहे.
पूर्वीच्या काळात, अपूर्णांक दर्शवण्यासाठी विशेष शब्द वापरले जात होते, जसे की 1/4 साठी 'पाव', 1/2 साठी 'अर्धा', 3/4 'पाऊण' इत्यादि. हे शब्द केवळ गणनेतच नव्हे तर घड्याळात वेळ सांगण्यासाठी देखील वापरले जात होते. अशा शब्दांचा वापर करण्याचे मुख्य कारण म्हणजे वेळ आणि शब्दांची बचत करणे, जेणेकरून माहिती सहज आणि वेगाने देता येईल.
त्यामुळेच 'साडे एक' म्हणण्याऐवजी 'दीड' किंवा साडेदोन ऐवजी 'अडीच' म्हणणे सोपे आणि नैसर्गिक वाटते. त्याचप्रमाणे, "चार वाजून 15 मिनिटं " झाली म्हणण्यापेक्षा " सव्वा चार" वाजले, असं म्हणणं सोपं आहे. या साधेपणामुळेच हिंदी आणि भारतीय गणितात प्रचलित असलेले शब्द घड्याळाच्या वेळेसारखे वापरले जातात. शोमध्येही हे घडू लागले. त्याचप्रमाणे, वजन मोजतानाही असे शब्द वापरले गेले आहेत, जसे की 'एक पाव' म्हणजे 250 ग्रॅम, तसेच वस्तू. मोजमापासाठी सामान्यतः 1.5 किलो, 2.5 किलो किंवा 1.25 किलो सारखे अपूर्णांक वापरले जातात. ( डिस्क्लेमर : वरील माहिती उपलब्ध स्रोतावरून देण्यात आलेली आहे.)
