शरीरात कफ दोष का वाढतो? पतंजलीचा हा नामी उपाय करून पाहा

निरोगी राहण्यासाठी आपली शरीर प्रकृती समजून घेऊन त्यानुसार आहार असणं आवश्यक आहे. आयुर्वेदानुसार शरीरात वात, पित्त आणि कफ हे तीन दोष असतात. शरीराला निरोगी ठेवण्यात आणि योग्य कार्य करण्यासाठी ते आवश्यक असतात. या तीन दोषांपैकी एखादा जरी डळमळीत झाला तर त्यामुळे व्यक्तीच्या आरोग्यावर परिणाम होतो. अशाच प्रकारे शरीरात कफ वाढला तर त्यामुळे खोकला, सर्दी आणि आरोग्याशी संबंधित समस्या निर्माण होतात. त्यामुळे शरीरात कफ दोष वाढला असेल तर तो कमी करण्यासाठी काय केलं पाहिजे? पतंजली द्वारा बनवण्यात आलेले उपाय कफ दोष दूर करण्यात रामबाण उपाय ठरू शकतात.

योग गुरू बाबा रामदेव यांनी पतंजलीची सुरुवात केली होती. त्याचा उद्देश आयुर्वेदाबद्दल  लोगांमध्ये जागृती आणणे होते. आचार्य बालकृष्ण यांनी आयुर्वेदाची माहिती लोकांपर्यंत जावी म्हणून एक पुस्तक लिहिलं आहे. या पुस्तकाचं नाव ‘द सायन्स ऑफ आयुर्वेदा’ असं आहे. या पुस्तकात निरोगी राहणे आणि आयुर्वेदाशी संबंधित अनेक गोष्टी आहेत. यात कफ दोष कंट्रोल करण्याबाबतही सांगितलं गेलं आहे. या पुस्तकाद्वारेच आज आपण कफ दोष काय असतो? आणि त्याला कसं कंट्रोल केलं पाहिजे हे आपण जाणून घेणार आहोत.

कफ दोष

कफ दोष शरीराच्या प्रत्येक भागाला पोषण प्रदान करतो. त्याने मळमळ आणि उलट्या देखील नियंत्रित होतात. हे सर्व अवयवांना आर्द्रता, तेलकटपणा आणि चिकटपणा प्रदान करते. सांधे आणि हाडांच्या योग्य हालचालीसाठी देखील हे खूप महत्वाचे आहे. हे काम करण्याची इच्छाशक्ती आणि उत्साह वाढवण्यास मदत करते. यामुळे जखम भरून निघण्यास मदत होते. हे रोगप्रतिकारक शक्ती वाढवण्यास देखील मदत करते, मानसिक आणि शारीरिक श्रमासाठी ऊर्जा प्रदान करते. हे मानसिक संतुलन निर्माण करण्यासाठी कार्य करते. पित्त आणि वातामुळे शरीरात जास्त उष्णता वाढते तेव्हा कफ तेल आणि गुळगुळीत द्रवाचा स्राव वाढवतो, ज्यामुळे ऊतींचे नुकसान टाळता येते.

किती प्रकार आहेत?

बद्धकोष्ठ खोकलाः यामुळे अन्न पचनास मदत होते. हे पोटाच्या अस्तराचे आम्लापासून संरक्षण देखील करते.

अवलंबक हे हृदय आणि फुफ्फुसांना बळकट करण्यात मदत करते आणि शरीराला शक्ती आणि स्थिरता प्रदान करते.

बोधक : हे चव नियंत्रित करते.

तर्पक : यामुळे अवयव निरोगी राहण्यास मदत होते.

श्लेषक : हे सांध्यांमध्ये आढळते. हे सांध्यांना वंगण प्रदान करते, ज्यामुळे त्यांना हालचाली करण्यास मदत होते.

पित्ताचे गुणधर्म

खोकला जड, थंड, गोड, स्थिर, गुळगुळीत आणि चिकट असतो. हे त्याचे नैसर्गिक वैशिष्ट्य आहे. ते मंद आणि ओले असते. खोकल्याच्या स्वरूपानुसार त्याची लक्षणे बदलतात. उदाहरणार्थ, जडपणामुळे कफ निसर्गातील लोकांची गती मंदावते. थंड करण्याचे गुणधर्म तहान, भूक आणि उष्णता कमी करतात. कोमलता म्हणजे खोकल्यामध्ये कोमलता जे लोक पांढरे आणि सुंदर असतात. स्टॅबिलिटी कफमध्ये कोणतेही काम सुरू करण्यात विलंब किंवा आळस असतो.

खोकला वाढल्यामुळे

खाद्यपदार्थः जास्त खारट, आंबट, तेलकट आणि मसालेदार पदार्थ खा. मांस आणि माशांचे अति सेवन, तीळापासून बनवलेले पदार्थ, ऊस, दूध, मीठ, फ्रीजमधून थंड पाणी पिणे आणि शीतपेये पिणे हे देखील त्याच्या वाढीचे कारण असू शकते. दूध-दही, तूप, तीळ-उडीद खिचडी, सिंघडा, नारळ, भोपळा इत्यादींचा अतिवापर. कफ वाढण्यास देखील कारणीभूत ठरू शकतो.

सवयी आणि नैसर्गिक प्रवृत्तीः आळशी स्वभाव आणि दररोज व्यायाम न केल्यानेही शरीरात कफ दोष वाढू शकतो. खोकला नैसर्गिकरित्या सकाळी, रात्रीच्या पहिल्या वेळी, जेवणानंतर आणि बालपणात विकसित होतो.

हवामानः याशिवाय, हवामानानुसार, वसंत ऋतु आणि हिवाळा, दमट हवामान आणि बर्फाळ ठिकाणे यासारख्या शरीरात कफ दोष वाढू शकतो.

अनुवांशिकः जर तुमच्या कुटुंबातील एखाद्याला यापूर्वी मधुमेह, लठ्ठपणा किंवा ऍलर्जी असेल, तर तुम्हाला भविष्यातही ते होण्याची शक्यता आहे. वजन वाढल्यामुळे होणाऱ्या नैराश्यामुळे कफ दोष देखील वाढू शकतो.

शरीरातील जळजळ

लक्षणांमध्ये जास्त झोप येणे, सतत तंद्री येणे, शरीरात जडपणा, घाम येणे, मूत्र आणि मलामध्ये चिकटपणा, शरीरात ओले वाटणे, नाक आणि डोळ्यांमधून श्लेष्मा वाढणे, श्वासनलिकेत दमा, घसा खवखवणे, खोकला, मधुमेह आणि ऊतींमध्ये द्रव साठणे यांचा समावेश होतो. यामुळे चिंता, नैराश्य आणि अतिश्रम यासारखी लक्षणे देखील उद्भवू शकतात. यात सुस्ती, खूप जास्त झोप, मंद हालचाल आणि कोणत्याही प्रकारचा बदल सहजपणे स्वीकार न करणे यासारखी लक्षणे देखील दिसू शकतात.

खोकला कसा नियंत्रित करावा?

कफ दोष नियंत्रित करण्यासाठी, सर्वप्रथम तुम्हाला त्याची कारणे जाणून घेणे आवश्यक आहे ज्यामुळे तो वाढत आहे. निरोगी वजन राखण्यासाठी, तुम्हाला तुमच्या आहारात आणि जीवनशैलीमध्ये बदल करणे आवश्यक आहे. कोरड्या, कडू आणि गरम गुणधर्मांसह वस्तू सेवन केल्याने त्यांच्यात कफ दोष संतुलित करण्याची क्षमता असते. पण तुमच्या तज्ज्ञांशी चर्चा केल्यानंतर या गोष्टींचे सेवन केले पाहिजे. तो तिला खाण्याची योग्य पद्धत आणि वेळ सांगू शकेल.

जुन्या मधाचे योग्य प्रमाणात सेवन करणे, खोकला-विरोधी औषधी वनस्पतींचे सेवन करणे, वजन कमी करण्याचा प्रयत्न करणे, दररोज काही काळ सूर्यस्नान करणे, उडी मारणे, धावणे किंवा चालणे इत्यादी दैनंदिन व्यायाम करणे. उबदार कपडे घालणे, जास्त आळशी होऊ नका परंतु काहीतरी किंवा इतर असे बदल करत रहा ज्यामुळे कफ कमी होण्यास मदत होते.

जर शरीरात खूप जास्त कफ असेल तर उलट्या करणे सर्वात फायदेशीर ठरते. यासाठी, आयुर्वेदिक डॉक्टर व्यक्तीला गरम आणि तीव्र प्रभाव असलेल्या औषधांच्या मदतीने उलट्या करण्यास मदत करतात. पोट आणि छातीत सर्वाधिक प्रमाणात कफ असल्याने, उलट्या या अवयवांमधून कफ पूर्णपणे काढून टाकू शकतात.