Explainer : बलात्कारापासून ते खून, स्फोटापर्यंत, फॉरेन्सिक एक्स्पर्ट घटनास्थळी करतात तरी काय? पुरावा कसा शोधला जातो?

दिल्लीच्या लाल किल्ल्याच्या परिसराजवळ10 नोव्हेंबर रोजी भीषण स्फोट झाला. हा स्फोट i 20 कारच्या माध्यमातून घडवण्यात आला. या स्फोटात 13 लोकांचा मृत्यू झाल्याची पुष्टी झाली आहे. या संपूर्ण परिसराची पहिली तपासणी खऱ्या अर्थाने फॉरेन्सिक तज्ज्ञांनी केली. जोपर्यंत फॉरेन्सिक तज्ज्ञ पोहोचून नमुने गोळा करत नाहीत तोपर्यंत पोलिसांनीही त्या परिसरातील कोणत्याही गोष्टीला स्पर्श केले नाही. पण घटनास्थळी पोहोचल्यानंतर फॉरेन्सिक एक्सपर्ट पहिले काय करतात? असा प्रश्न सर्वांना पडतो. चला जाणून घेऊया याविषयी सविस्तर…

प्रश्न – घटनास्थळी पोहोचल्यानंतर फॉरेन्सिक तज्ज्ञ पहिले काय करतात?

–दिल्ली फॉरेन्सिक प्रयोगशाळेच्या स्फोटक विभागातील तज्ज्ञांनी पोलिस कर्मचाऱ्यांसोबत अर्ध्या तासाच्या आत घटनास्थळाला भेट दिली. अशा परिस्थितीत फॉरेन्सिक तज्ज्ञांचे मुख्य काम वैज्ञानिक दृष्टिकोनातून कारणांचा शोध घेणे आणि त्याचे विश्लेषण करणे असते. ते आवश्यक नमुने गोळा करतात. तात्काळ त्यांच्या लॅबमध्ये चाचण्यांची व्यवस्था करतात. ज्यामुळे अपघाताच्या कारणांचा शोध लागू शकेल किंवा गुन्ह्यात सामील लोकांची ओळख वैज्ञानिक आधारावर करता येईल.

प्रश्न – फॉरेन्सिक तज्ज्ञांचे काम का वेगळे आणि खूप आव्हानात्मक असते?

–तुम्ही हे वारंवार मीडिया अहवालांमध्ये वाचले असेल की फॉरेन्सिक तज्ज्ञाने घटनास्थळावरून नमुने गोळा केले. अशा कोणत्याही स्फोट अपघात स्थळावर चांगल्या फॉरेन्सिक तज्ज्ञांची माहिती खूप महत्त्वाची असते. ते त्यांच्या तपासातून असे काही सांगू शकतात जे संपूर्ण प्रकरणाच्या तपासाच्या दिशेने सर्वात महत्त्वाचे ठरू शकते. एक स्फोट इतर गुन्ह्यांपेक्षा वेगळा असतो. येथे सर्वकाही एका क्षणात विखुरले जाते. स्फोटांमुळे वेगवान दाब आणि उष्णता निर्माण होते, ज्यामुळे घटनास्थळावर सर्वकाही जळून राख होते. तसेच यामुळे तज्ज्ञांचे काम आणखी कठीण होते. या सगळ्या आव्हानांना ते समोरे जाण्यास तयार असतात. ते त्यांच्या चाचण्यांद्वारे स्फोटाची तीव्रता, त्याचे स्रोत आणि त्याचा प्रकार कोणता होता? हे शोधून काढतात. त्यामुळे तपासकर्त्यांसाठी पुढचे काम खूप सोपे होते.

प्रश्न – चांगल्या फॉरेन्सिक टीममध्ये कोणत्या प्रकारचे तज्ज्ञ असतात?

– या टीममध्ये फोटोग्राफर असतात. एक्सप्लोसिव्ह तज्ज्ञ असतात. मलबे तज्ज्ञ असतात. मेटल तज्ज्ञ असतात. हे सर्व तज्ज्ञ वेगवेगळ्या दृष्टीकोनातून घटनास्थळाची छायाचित्रे घेतात. तज्ज्ञ त्याचे एक स्केच बनवतात. घटनास्थळावरून विविध जळलेले तुकडे, कारचे तुटलेले भाग, कार्बन पावडर इत्यादी गोळा करतात. नंतर या नमुन्यांची प्रयोगशाळेत सखोल चाचणी करतात. यासाठी स्पेक्ट्रोस्कोपिक आणि क्रोमॅटोग्राफिक तंत्रज्ञानाचा वापर करून विश्लेषण केले जाते. जेणेकरून हे समजेल की कोणत्या प्रकारच्या रसायनांचा वापर केला गेला, त्यांची तीव्रता किती होती. त्यांची मात्रा किती असेल. स्फोटाचे नमुने गोळा करणाऱ्या फॉरेन्सिक तज्ज्ञ टीममध्ये विविध प्रकारचे तज्ज्ञ असतात, जे एकत्रितपणे स्फोट स्थळावरून पुरावा गोळा करतात आणि त्यांची तपासणी करतात.

या टीममध्ये सामान्यतः खालील तज्ज्ञ समाविष्ट असतात:

1. फॉरेन्सिक एक्सप्लोसिव्ह्स तज्ज्ञ – हे तज्ज्ञ स्फोटकांच्या अवशेषांची तपासणी करतात, जेणेकरून स्फोटात वापरलेल्या स्फोटकाची तिव्रता आणि शक्ती समजेल.

2. स्फोट स्थळ तपासकर्ता – हे घटनास्थळी जाऊन मलबे, बारूद, धातूचे तुकडे, सर्किट बोर्ड इत्यादी पुरावा गोळा करतात. ते स्थळ सील करून पुराव्यांची सुरक्षा करतात जेणेकरून तपासात छेडछाड होणार नाही.

3. स्फोट पॅटर्न विश्लेषक – हे तज्ज्ञ स्फोटाचा पॅटर्न, दिशा आणि स्फोटाच्या पद्धतींचा अभ्यास करतात. जेणेकरून हे समजेल की स्फोट हा नियोजित होता की आकस्मिक.

4. फॉरेन्सिक केमिस्ट – हे अनेक नमुन्यांमध्ये रासायनिक विश्लेषण करतात जेणेकरून स्फोटक अवशेषांची योग्य ओळख होईल.

5. फॉरेन्सिक फायर आणि स्फोट तज्ज्ञ – हे आग आणि स्फोटाच्या उत्पत्ती तसेच कारणांची तपासणी करतात. या तज्ज्ञांना अग्नि विज्ञान आणि अभियांत्रिकीची समज ठेवतात.

6. इलेक्ट्रॉनिक फॉरेन्सिक आणि तांत्रिक समर्थन – स्फोट स्थळावरून मिळालेल्या इलेक्ट्रॉनिक उपकरणांचे, जसे सर्किट बोर्ड इत्यादीचे तपासणी आणि विश्लेषण करतात.

7. फॉरेन्सिक फिजिकल तज्ज्ञ आणि मायक्रो-विश्लेषक – हे धातू निस्तारण आणि स्फोटाशी संबंधित सूक्ष्म अवशेषांची तपासणी करतात.

या संपूर्ण टीमचे उद्दिष्ट स्फोटाची पूर्ण कथा समजणे आणि अचूक अहवाल तयार करणे असते. या तपासातून कळेल की स्फोट कधी, कसे आणि कोणत्या प्रकारे झाला. यात वापरलेले स्फोटक कोणते होते.

प्रश्न – फॉरेन्सिक तज्ज्ञ हेही शोधतात का की स्फोट कसा केला गेला असेल?

– घटनास्थळावरील निरीक्षणादरम्यान हे शोधणे आवश्यक असते की कुठे कोणते इलेक्ट्रॉनिक उपकरण सापडले आहे का? कारण रिमोट कंट्रोलने होणाऱ्या स्फोटांमध्ये सामान्यतः ऑटो-टायमरचा वापर होतो, जे सर्वोत्तम तंत्रज्ञान आहे. दिल्लीला झालेल्या स्फोटात कोणताही टायमर किंवा इलेक्ट्रॉनिक सर्किट सापडले नाही. त्यामुळे हा स्फोट कोणत्या पद्धतीने केला गेला असेल याचा शोध तज्ज्ञ घेत आहेत.

प्रश्न – कोणत्या प्रकारच्या चाचण्या केल्या जातात?

– सुरुवातीला डेटा गोळा करणे आणि त्याचे विश्लेषण केल्यानंतर तज्ज्ञ स्फोटाची वेळे चांगल्या प्रकारे समजण्यासाठी गुन्हा स्थळ पुन्हा तयार करण्याचा प्रयत्न करतात. यासाठी, तज्ज्ञ फूरियर ट्रान्सफॉर्म इन्फ्रारेड स्पेक्ट्रोस्कोपी (FTIR) आणि अॅटेन्यूएटेड टोटल रिफ्लेक्टन्स-FTIR (ATR-FTIR) चा वापर करतात. या चाचण्यांमध्ये, फॉरेन्सिक तज्ज्ञ शोषित प्रकाशाच्या स्पेक्ट्रमचे विश्लेषण करतात जेणेकरून हे समजेल की गोळा केलेले नमुने इन्फ्रारेड प्रकाशासोबत कसे प्रतिक्रिया देतात.

याशिवाय, कोणत्याही स्फोटात आग हा महत्त्वाचा भाग असतो. ती कशी पसरते, किती दूर पसरते, या आगीमुळे किती नुकसान झाले हे फॉरेन्सिक तज्ज्ञ शोधतात. त्यानंतर ते ठरवतात की हा अपघात होता की मुद्दाम केलेला स्फोट.

प्रश्न – दिल्ली स्फोटासारख्या प्रकरणांमध्ये सर्व फॉरेन्सिक तपासणी भारतातीलच लॅबमध्ये होईल की काही परदेशी प्रयोगशाळांमध्येही पाठवले जाईल?

–दिल्ली स्फोटासारख्या गंभीर प्रकरणांमध्ये फॉरेन्सिक नमुन्यांची तपासणी मुख्यतः भारताच्या फॉरेन्सिक लॅबमध्ये केली जाते. भारतात अनेक आधुनिक फॉरेन्सिक सायन्स लॅब आहेत, ज्यामध्ये स्फोटक पदार्थ, DNA, बारूद अवशेष, धातूचे तुकडे आणि इतर फॉरेन्सिक सॅम्पल्सची तपासणी करण्याची क्षमता आहेत. या सर्व नमुन्यांची सखोल तपासणी सतत फॉरेन्सिक विज्ञान प्रयोगशाला आणि इतर संबंधित भारतीय लॅबमध्ये केली जात आहे. जर तपासात अत्यंत विशिष्ट किंवा अत्याधुनिक तंत्रज्ञानाची गरज पडली, किंवा कोणत्याही चाचणीसाठी आवश्यक उपकरणे भारतात उपलब्ध नसतील, तर काही नमुने परदेशी लॅबला पाठवले जाऊ शकतात पण हे मानले जाऊ शकतात.

प्रश्न – दिल्ली स्फोटाचे जे नमुने फॉरेन्सिक टीमने गोळा केले आहेत, त्यांचा अहवाल किती दिवसांत येईल?

– दिल्ली स्फोटासारख्या प्रकरणांमध्ये फॉरेन्सिक अहवाल सामान्यतः काही दिवसांत किंवा आठवडाभरात येतो. घटनेचे सॅम्पल मिळाल्यानंतर फॉरेन्सिक टीम त्यांची तपासणी वेगाने सुरू करते. स्फोट अवशेष, धातूचे तुकडे, DNA सॅम्पल इत्यादीची तपासणी आणि विश्लेषण करण्यात सामान्यतः 3 ते 7 दिवस लागू शकतात. दिल्ली स्फोटाच्या ताज्या घटनांमध्येही तपास एजन्सींनी घटनेच्या आजूबाजूला मिळालेल्या 42 पुराव्यांची वेगाने तपासणी सुरू केली आहे. सामान्यतः अशा स्फोटाचे फॉरेन्सिक अहवाल 3 ते 7 दिवसांत येतो.