मान्सून म्हणजे काय? ‘हा’ शब्द कुठून आला, वाचा सविस्तर

तुम्ही मान्सूनला काय समजता? हा एक असा नैसर्गिक बदल आहे, जो वाऱ्यांच्या दिशेमध्ये होतो. मान्सूनच्या आगमनानंतर कधी जोरदार पाऊस पडतो, कधी हलका पाऊस येतो तर कधी कधी दुष्काळसदृश्य परिस्थितीही निर्माण होते. मान्सूनचा संबंध जरी आशिया खंडातील काही भागांशी जोडला असला, तरी तो अनेक उष्णकटिबंधीय आणि उपोष्णकटिबंधीय प्रदेशांमध्येही येऊ शकतो. चला, आज मान्सूनबद्दल सविस्तर माहिती जाणून घेऊया. आपण अनेकदा ऐकतो की मान्सून आला किंवा मान्सूनपूर्व घडामोडी सुरू झाल्या. हे नेमकं काय असतं? भारतात मान्सूनमुळे कधी जोरदार पाऊस पडतो तर कधी हलका. मान्सूनमुळे अनेक आठवडे सतत पाऊस पडू शकतो. थोडक्यात, पावसाचा संबंध मान्सूनशी जोडला जातो. जेव्हा वाऱ्याची दिशा बदलते, तेव्हा मान्सून येतो.

मान्सून म्हणजे काय आणि हा शब्द कुठून आला?

‘मान्सून’ हा शब्द अरबी भाषेतील ‘मौसिम’ या शब्दावरून आला आहे, ज्याचा अर्थ ‘ऋतू’ असा होतो. प्राचीन काळी अरबी व्यापारी समुद्रातून प्रवास करताना वाऱ्यांच्या दिशेनुसार जहाजे चालवत असत. त्यांना वर्षाच्या ठराविक वेळी वाऱ्यांची दिशा बदलत असल्याचे लक्षात आले. या बदलणाऱ्या वाऱ्यांच्या दिशेलाच त्यांनी ‘मौसिम’ असे नाव दिले, जे पुढे ‘मान्सून’ म्हणून ओळखले जाऊ लागले.

मान्सून येण्याचे कारण काय आहे?

जेव्हा जेव्हा आपण हवामानातील बदल पाहतो, तेव्हा त्याच्या मागे वाऱ्यांची भूमिका असते. वाऱ्यांची दिशा बदलण्यामागे जमीन आणि पाण्याचे तापमान भिन्न असणे हे मुख्य कारण आहे, कारण दोन्हीचे तापमान वेगवेगळे असते. सोप्या भाषेत सांगायचे तर, उन्हाळा सुरू झाल्यावर जमीन खूप लवकर तापते. मान्सूनचे वारे नेहमी थंड ठिकाणाहून उष्ण ठिकाणाकडे वाहतात. उन्हाळ्यात जमीन खूप गरम होते आणि त्यामुळे जमिनीवरील हवा गरम होऊन वरच्या दिशेने जाते. यामुळे जमिनीवर कमी दाबाचा पट्टा तयार होतो.

दुसरीकडे, हिंदी महासागरातील समुद्राचे तापमान जमिनीच्या तुलनेत थंड राहते, त्यामुळे तिथे जास्त दाबाचा पट्टा तयार होतो. जास्त दाबाच्या पट्ट्यातील थंड वारे कमी दाबाच्या पट्ट्याकडे वेगाने वाहू लागतात. हेच वारे नैऋत्य दिशेकडून भारताकडे सरकतात. भारतात बहुतांश वेळा मान्सूनची सुरुवात केरळपासून होते आणि त्यानंतर हा पाऊस हळूहळू देशभर पसरतो.

मान्सूनचे महत्त्व आणि परिणाम

मान्सूनचा भारताच्या अर्थव्यवस्थेवर मोठा प्रभाव पडतो. तो आपल्या शेतकऱ्यांसाठी खूप महत्त्वाचा आहे. भारतीय शेती ही मान्सूनवर अवलंबून आहे. कधी कधी मान्सून उशिरा आल्यास किंवा जास्त प्रमाणात पाऊस झाल्यास पुरासारखी परिस्थिती निर्माण होते, ज्यामुळे शेतकऱ्यांचे मोठे नुकसान होते. तसेच, हवामान बदल आणि जागतिक तापमानवाढ यामुळे मान्सूनच्या चक्रातही बदल होत आहेत.