अचानक असं काय घडलं ? वैज्ञानिकांनी प्लूटोचं ग्रहस्थान का रद्द केलं?

प्लूटोचा शोध 1930 मध्ये अमेरिकन खगोलशास्त्रज्ञ क्लाइड टॉम्बो (Clyde Tombaugh) यांनी लावला होता. तेव्हापासून प्लूटो हा सौरमालेतील सर्वात छोटा आणि बाहेरचा ग्रह मानला जात होता. त्याचं स्थान नेपच्यूननंतर होतं आणि त्याच्याबाबत अनेक रोचक तथ्य शाळेतील पुस्तकांतून शिकवले जात होते.

पण विज्ञान हे सतत बदलतं आणि वाढतं. ऑगस्ट 2006 मध्ये पॅरिसमध्ये झालेल्या आंतरराष्ट्रीय खगोल संघटना (IAU) च्या परिषदेत ग्रहांची व्याख्या पुन्हा एकदा स्पष्ट करण्यात आली. त्यावेळी शास्त्रज्ञांनी ग्रह ओळखण्यासाठी तीन महत्त्वाच्या अटी ठरवल्या.

IAU नुसार, एखाद्या आकाशीय वस्तूला ‘ग्रह’ म्हणण्यासाठी ती तीन निकष पूर्ण करणं आवश्यक आहे: ती सूर्याभोवती परिभ्रमण करत असावी, तिचा आकार गोलसर असावा आणि तिच्या कक्षेतील परिसर पूर्णपणे स्वच्छ – म्हणजे इतर खगोलीय वस्तूंनी मुक्त असावा.

प्लूटो या तीनपैकी फक्त दोन निकष पूर्ण करतो. तो सूर्याभोवती फिरतो आणि त्याचा आकार गोलसर आहे, मात्र त्याच्या कक्षेत अनेक लहान मोठे खगोलीय पदार्थ उपस्थित आहेत. त्यामुळे तो ‘ग्रह’ मानण्याजोगा नाही, असा निर्णय शास्त्रज्ञांनी घेतला.

या निर्णयानंतर प्लूटोला “Dwarf Planet” म्हणजेच “बौना ग्रह” म्हणून संबोधलं जाऊ लागलं. या नव्या वर्गवारीमुळे प्लूटोच्या स्थानावर आता इतर बौना ग्रहांची नावेही समाविष्ट झाली आहेत, जसे की इरिस (Eris) आणि सेरेस (Ceres).

आज आपल्या सौरमालेत अधिकृतरित्या आठ ग्रह मानले जातात – मर्क्युरी, व्हीनस, पृथ्वी, मंगळ, ज्युपिटर, सॅटर्न, युरेनस आणि नेपच्यून. प्लूटो यादीतून वगळला असला तरी तो आजही शालेय आठवणी, चर्चासत्रं आणि खगोलप्रेमींच्या मनात ‘नववा ग्रह’ म्हणून खास स्थान राखून आहे.