ज्योतिबा फुलेः 19 व्या शतकात रुढी परंपराविरुद्ध आवाज उठविणारा पहिला महात्मा
आजपासून 195 वर्षापूर्वी महात्मा ज्योतिबा फुले नावाच्या माणसाचा जन्म झाला. रुढी परंपरेच्या चिखलात समाज रुतलेला असतानाही या माणसाने आपल्या पत्नीसह शिक्षण आणि समानतेच्या हक्कासाठी त्याकाळी समाजाबरोबर लढाई केली.
मुंबईः आजपासून 195 वर्षापूर्वी महात्मा ज्योतिबा फुले (Mahatma Jyotirao Phule) नावाच्या माणसाचा जन्म झाला. रुढी परंपरेच्या चिखलात समाज रुतलेला असतानाही या माणसाने आपल्या पत्नीसह शिक्षण (Education) आणि समानतेच्या हक्कासाठी (right to equality) त्याकाळी समाजाबरोबर लढाई केली. आज त्यांची ओळख महान विचारवंत, निस्वार्थी समाजसेवक आणि क्रांतिकारी कार्यकर्ता असले तरी ते खरेखुरे एक महात्माच होते. भारतीय समाजातीलल पारंपरिक आणि रुढी परंपरेत अडकलेलं जीवन उद्ध्वस्त करण्याचे काम त्यांनी केले. महिला आणि दलितांच्या जीवनात त्यांनी आमुलाग्रपणे बदल घडवून आणला. तेही संपूर्ण भारतीय समाजावर ब्राह्मणवादाचे वर्चस्व असताना. भारतातील दलितांचे जीवन म्हणजे आयुष्यभराच्या गुलामीचा दस्ताऐवजच होता तो.
त्या काळातील या गुलामगिरी ढवळून निघाली तेव्हा महात्मा ज्योतिराव फुले आणि त्यांच्या पत्नी सावित्रीबाई यांनी 1 जानेवारी 1848 रोजी पुण्यातील बुधवार पेठेतील भिडे वाड्यात मुलींची पहिली शाळा सुरू केली. ब्राह्मणवादाला अशा प्रकारे विरोध करण्याची कल्पनाही त्यावेळी कोणीही केली नसेल. भारताच्या इतिहासातील ही अशा प्रकारची पहिली शाळा होती.
क्रांतिकारी विचार
भिडे वाड्यात शाळा सुरु झाली आणि त्या काळी कोणी शिक्षक मिळाला नाही म्हणून ज्योतिबा फुले यांच्या पत्नी सावित्रीबाई पुढे आल्या. या क्रांतिकारी त्यांच्या विचारामुळेच फुले आणि त्यांच्या सहकाऱ्यांना प्रचंड त्रास सहन करावा लागला. शाळा चालू केली पण त्याकाळी त्यांना कित्येकदा तरी त्यांना वारंवार घरे बदलावी लागली होती.
हत्येचा प्रयत्न
महात्मा फुले यांना फक्त त्रासच दिला असे नाही तर त्यांच्या हत्येचाही प्रयत्न झाला. पण ते त्यांच्या मार्गावर अडकले. त्यांचे म्हणणे मान्य केले तरच दलित-सवर्णांचे दुष्कृत्य समाजातून नाहीसे झाले पाहिजे. अनेक पुस्तके लिहून त्यांनी जनजागृतीचे काम केले.
गुलाछमगिरीः वैचारिक वारसा
डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांनी बुद्ध, कबीर आणि महात्मा फुले यांना गुरु का मानले याचे उत्तर त्यांच्या गुलामगिरी पुस्तकातील काही परिच्छेद वाचले की लक्षात येतात, “या देशात ब्राह्मणांची सत्ता आल्यापासून आजपर्यंत शेकडो वर्षांपासून दलित समाज सतत अत्याचार आणि शोषणाला बळी पडत आला आहे. विविध प्रकारच्या यातना आणि अडचणीत ते दिवस जात आहेत. ब्राह्मण-पांडा-पुरोहितांच्या अत्याचारातून ते कसे मुक्त होतील, हा आज आपल्यासमोरचा सर्वात महत्त्वाचा प्रश्न आहे. हाच या पुस्तकाचा उद्देश आहे. ब्राह्मण-पुरोहितांची सत्ता या देशात प्रस्थापित होऊन तीन हजार वर्षांहून अधिक काळ लोटल्याचं म्हटलं जातं. ते लोक परदेशातून इथे आले. त्यांनी या देशातील मूळ रहिवाशांवर रानटी हल्ले करून, त्यांची घरे, मालमत्ता, जमीन, मालमत्ता हिरावून या लोकांना आपले गुलाम बनवले. त्यांनी त्यांच्याबद्दल अत्यंत अमानवी वृत्ती स्वीकारली. शेकडो वर्षांनंतरही दलितांमधील भूतकाळातील घटनांच्या आठवणी ताज्या होत असतानाच ब्राह्मणांनी त्यांच्या क्रूरतेचे पुरावे नष्ट केले.”
या लोकांच्या हृदयावर आणि मनावर आपला प्रभाव, वर्चस्व कायम ठेवण्यासाठी या ब्राह्मणांनी आपला स्वार्थ साधण्यासाठी विविध पद्धती वापरल्या. आणि त्यात ते यशस्वी होत राहिले. तेव्हा हे लोक सत्तेच्या दृष्टीने आधीच गौण होते. पुढे ब्राह्मण-पांडा-पुरोहितांनी त्याला अडाणी बनवले. त्याचा परिणाम असा झाला की ब्राह्मण-पांडा-पुरोहितांचा विश्वासघात, त्यांचा खोटारडेपणा कुणाच्याही लक्षात आला नाही. या त्यांच्या कमालीच्या वैचारिकतेच्या वारसा जाणूनच बाबासाहेबांनी त्यांना गुरु मानले आहे. महात्मा फुले यांनी सामाजिक परिवर्तन आणि बदलासाठी केवळ वैचारिक योगदान दिले नाही, तर कृतिशील कार्यक्रमही त्यांनी दिला. त्यामुळेच भारतात ‘आधुनिक युगा’ची सुरुवात झाली. आजच्या जगातही महात्मा फुले यांचे सामाजिक परिवर्तनाचे विचार आपण स्वीकारल्याशिवाय आपण पुढे जाऊ शकत नाही. त्यांनी त्या काळी लिहिलेल्या अनेक ग्रंथातून हेच सिद्ध झाले आहे की, त्यांनी कित्येक वर्षानंतरच्या पुढच्या काळाचा विचार केला होता.
19 वे शतक समाजशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाचे
आंतरराष्ट्रीय पातळीवर 19 वे शतक हे हे भारतीय समाजशास्त्राच्या दृष्टीने महत्त्वाचे मानले गेले आहे. कारण याच शतकात 1848 साली कार्ल मार्क्स यांनी ‘कम्युनिस्ट मेनिफेस्टो’ प्रसिद्ध केला आणि जगभरातील कामगारांना एकत्र येण्याचे आवाहन केले. तर याच कालखंडात महात्मा फुल्यांनी मुलींची पहिली शाळा काढली. म्हणजेच फुले यांनी सामाजिक परिवर्तनासाठी केवळ वैचारिक योगदान दिले नाही, तर देशाला कृतिशील कार्यक्रमही दिला.
समता व बंधुता ही मूल्ये
भारताचा एक राष्ट्र म्हणून ज्या वेळेस आपण विचार करतो, तेव्हा भारताला अजूनही राष्ट्र म्हणावे का, या संदर्भात प्रश्नचिन्ह निर्माण होते. कारण राष्ट्रासाठी जे घटक लागतात, ते आपल्याकडे आहेत का, याचे उत्तर नकारात्मक येते. भारतीय समाज जाती-धर्म अशा अनेक भेदांमध्ये विभागलेला आहे. ते संपुष्टात आल्याशिवाय राष्ट्रीयत्वाची भावना निर्माण होऊ शकत नाही. राष्ट्र उदयास येण्यासाठी समता व बंधुता ही मूल्ये महत्त्वाची असतात. लोकांमध्ये कोणती जागृती करायची की, ज्यामुळे ते राष्ट्रीय विकासात योगदान देऊ शकतील, या अनुषंगाने फुल्यांनी केलेले कार्य खूप महत्त्वाचे आहे.
स्त्रीवर्ग डोळ्यासमोर ठेवून महत्त्वाचे कार्य
फुल्यांनी १८४८ ते १८५२ या कालखंडामध्ये सबंध स्त्रीवर्ग डोळ्यासमोर ठेवून महत्त्वाचे कार्य केले. ज्या वेळेस युरोपियन देशांमध्ये स्त्रीला मतदानाचा हक्क द्यायचा की नाही, यावर चर्चा व गदारोळ सुरू होता, त्या वेळेस भारतामध्ये स्त्रीला माणूस म्हणून जगण्याचा हक्कदेखील नाकारलेला होता. फुल्यांच्या मते, स्त्री ही कोणत्याही जाती वा वर्गातली असो, तिला भेदभावाला सामोरे जावे लागत होते. त्यामुळे त्यांनी स्त्रियांना आत्मसन्मानाने जगण्यासाठी शिक्षणाची दारे खुली केली. त्यांनी काढलेल्या पहिल्या मुलींच्या शाळेमध्ये नऊ मुली शिक्षण घेत होत्या, त्यापैकी सहा ब्राह्मण समुदायातल्या होत्या हेही अत्यंत महत्वाचे आहे.
सत्यशोधक समाज
सत्यशोधक समाजाद्वारे एका नवीन समाजव्यवस्थेची निर्मिती करणे, ही त्या काळातील मोठी घटना होती. त्या कालखंडात समाजावर धर्माचा प्रचंड प्रभाव होता. अशा काळात धर्माची चिकित्सा करणे, धार्मिक बाबींचे टीकात्मक विश्लेषण करणे आणि धर्मामुळे निर्माण झालेल्या मानवी असमानतेला विरोध करणे, हे एक अतिशय कठीण कार्य होते. जे फुल्यांनी केले. समाजातले जातीय व धार्मिक भेद संपवून सर्वजण समतेने एकत्र नांदावेत, हाच सत्यशोधक समाजबांधणीमागचा फुल्यांचा विचार होता.
शेतीविषयक विचार
1888 साली ड्यूक ऑफ कॅनॉट यांच्या आगमनाप्रीत्यर्थ हरि रावजी चिपळूणकर यांनी मेजवानी आयोजित केली होती. त्या मेजवानीस फुले शेतकऱ्यांचा वेष परिधान करून गेले असता, त्यांना प्रवेशद्वारावरच अडवण्यात आले होते. मग चिपळूणकरांना स्वतः येऊन फुल्यांना आत घेऊन जावे लागले. याचाच अर्थ ब्रिटिश काळातही शेतकऱ्यांना अडवण्यात आले होते, आणि आजही आपल्या समाजव्यवस्थेत शेतकऱ्यांची अडवणूक होतानाच दिसते.
शेतकऱ्यांचा आसूड
फुल्यांनी शेतकऱ्यांची परिस्थिती व प्रश्न याविषयी ‘शेतकऱ्यांचा आसूड’ या ग्रंथामध्ये सविस्तर विवेचन केलेले आहे. त्यांचा शेठजी-भटजी या व्यवस्थेला विरोध होता. ते स्पष्टपणे म्हणत, ‘माझा विरोध ब्राह्मणांना नसून ब्राह्मण्यवादाला आहे’. या अनुषंगानेच त्यांनी ब्राह्मणेत्तर चळवळ पुढे नेलेली दिसते. डॉ. बाबासाहेब आंबेडकर यांच्या महाड येथील चवदार तळ्याच्या सत्याग्रहाच्या वेळेस केशवराव जेधे आणि दिनकरराव जवळकर यांनी या सत्याग्रहामध्ये ब्राह्मणांना सोबत घेऊ नये असे म्हटले, तेव्हा बाबासाहेब त्यांना असे म्हणाले होते की, ‘माझा विरोध ब्राह्मणांना नसून ब्राह्मण्यवादाला आहे. ब्राह्मण्यवाद म्हणजे अशी मानसिकता ज्यामध्ये श्रेष्ठ-कनिष्ठत्व व भेदभाव आहे.’
संबंधित बातम्या
Sahitya Sammelan : युवा साहित्य संमेलनाची तयारी अंतिम टप्प्यात, मंगळवारी संमेलनाचे वाजणार बिगुल
