दिवाळी 2025

दिवाळी आणि लक्ष्मी-गणेश पूजन

सनातन धर्मातील सर्वात पवित्र आणि महत्त्वाच्या सणांपैकी दिवाळी एक आहे. या सणामध्ये केवळ धनाची देवी महालक्ष्मी यांची पूजाच नव्हे, तर धन्वंतरी, कुबेर आणि यमराज यांचीही पूजा केली जाते. विशेषतः अकाल मृत्यू टाळण्यासाठी यमपूजनाचेही महत्त्व आहे.
दिवाळी सर्वप्रथम केव्हा आणि का साजरी झाली याचे ठोस उत्तर नसले, तरी स्कंद पुराण, पद्म पुराण, श्रीमद भागवत, आणि मनुस्मृती यांसारख्या प्राचीन ग्रंथांमध्ये दिवाळीचा महिमा, पूजेची पद्धत आणि तिचे फायदे यांचे अनेक उल्लेख आढळतात.

समुद्र मंथन आणि दिवाळीचा संबंध

वाल्मिकी रामायणनुसार, भगवान रामचंद्र लंकेवर विजय मिळवून कार्तिक अमावस्येच्या दिवशी अयोध्येत परतले. त्यांचं आगमन होण्यापूर्वी हनुमानाच्या माध्यमातून त्यांनी भरताला संदेश पाठवला. भरताने संपूर्ण अयोध्येला दीपांनी, तोरणांनी आणि सजावटींनी सजवण्याचे आदेश दिले. अयोध्यावासीयांनी या स्वागतात भरभरून आनंद साजरा केला आणि दिव्यांनी सारा नगर प्रकाशमान केला.
स्कंद पुराण व शिव पुराण यांनुसार, समुद्र मंथनामधून धन्वंतरी देव अमृत कलशासह प्रकट झाले. त्यांचं पूजन दिवाळीच्या आदल्या दिवशी केलं जातं. याच समुद्र मंथनातून महालक्ष्मी देवी प्रकट झाल्या, आणि त्यांनी भगवान विष्णू यांना पती म्हणून स्वीकारलं. त्यामुळे दिवाळीच्या मुख्य दिवशी लक्ष्मीपूजनाचा प्रघात आहे.
भविष्य पुराणातील कथेनुसार, भगवान विष्णूंनी भक्त राजा बळी यांना सुतल लोकाचे राज्य दिले. राजा बळी दिवाळीच्या दिवशी तिकडे गेले आणि तिथे दीपोत्सव साजरा केला. स्कंद पुराण, पद्म पुराण, आणि भविष्य पुराण या तिन्ही ग्रंथांमध्ये दिव्यांची आरास, दीपमाला आणि दीपवृक्षांची चर्चा होते.

दिवाळीचा कृषिप्रधान दृष्टीकोन

भारत हा कृषिप्रधान देश असून दिवाळीच्या सुमारास खरीप पीक कापणीचे काम पूर्ण होते. त्यामुळे शेतकरी कुटुंबांमध्ये आनंदाचे वातावरण असते. नवीन पीक घरात येते, आणि पुढील हंगामाची तयारी सुरू होते. याच अनुषंगाने दिवाळी साजरी केली जाते.
तसेच, पावसाळ्यानंतर कीटकांचा उपद्रव वाढतो. दिव्यांचे प्रकाश आणि उष्णता यामुळे हे कीटक आकर्षित होऊन नष्ट होतात. ही प्रथाही दिवाळीच्या साजरीकरणामागे आहे.